DZIECIŃSTWO

Stanisław Staszic pochodził z Piły – miasta w którym ród jego był znany i szanowany – przedstawiciele rodziny Stasziców piastowali tam przez lata urząd wójta, a później burmistrza. Stanisław był czwartym z kolei dzieckiem Katarzyny i Wawrzyńca, po swoich braciach Antonim i Andrzeju oraz siostrze Annie. Przyszedł na świat 6 listopada 1755 roku. Jego ojciec pragnął, aby zdobył wykształcenie i w przyszłości zajął poważne stanowisko. Matka zaś, będąca kobietą bardzo religijną i przesądną, widząc drobne, wątłego zdrowia dziecię ofiarowała Stanisława opiece boskiej, przeznaczyła go do stanu duchownego, czyniąc śluby, że całe życie będzie chodził w sukni duchownej. Stanisław był nadzwyczaj zdolnym dzieckiem, o czym świadczy np. dokonane przez niego w wieku 15 lat tłumaczenie poematu Ludwika Racine’a ” O religii”.

NAUKI

Jako dziecko chodził do Pilskiej szkoły parafialnej, którą ukończył około 1770 roku. Później najprawdopodobniej kontynuował naukę w Akademii Lubrańskiego w Poznaniu lub w tamtejszym kolegium jezuickim, na co nie ma jednoznacznych dowodów. W czwartym, ostatnim roku nauki odbył kura teologiczny. W tym samym roku ( 2 stycznia 1774) otrzymał też pierwszą tonsurę, czyli wygolony krążek na głowie (charakterystyczny dla duchownych katolickich).Po ukończeniu szkoły średniej wstąpił do seminarium duchownego, które ukończył na przełomie lat 1778/79 uzyskaniem święceń kapłańskich, co było także końcem jego teologicznej edukacji. Młody ksiądz pragnął dalej się uczyć za granicą, do czego zachęcał go jego ojciec. Z powodu braku funduszy, podzielony został majątek rodzinny i Stanisław otrzymał w gotówce swoją część, dzięki czemu mógł wyjechać w drugiej połowie 1779 roku za granicę. Spędził za granicą 2 lata. Przebywał na niemieckich uniwersytetach w Lipsku i Getyndze, najdłużej jednak zabawił w Paryżu, gdzie studiował nauki przyrodnicze i zetknął się z ożywionym ruchem umysłowym epoki oświecenia. Oprócz tego bardzo interesowała go geologia i fizyka, choć naukowe spojrzenie na świat z czasem bardzo zmieniło jego poglądy dotyczące Boga – coraz częściej wytłumaczeń czysto rozumowych. Kiedy wracał do Polski, odwiedził jeszcze po drodze Alpy i Apeniny.

NAUCZYCIEL W DOMU ZAMOYSKICH

W 1781 roku Stanisław powrócił do kraju i zatrzymał się na dłużej w Warszawie, aby znaleźć zajęcie. Przez krótki czas był guwernerem syna hrabiego Jana Miera, po czym otrzymał atrakcyjną propozycję zostania wychowawcą dzieci byłego kanclerza, ordynata Andrzeja Zamoyskiego. Objął ów urząd po Józefie Wybickim. Funkcja jaką miał pełnić zapewniała mu bardzo dobre zabezpieczenie finansowe – dożywotnią pensję roczną w wysokości 4000zł. Poza tym pozwoliła mu wejść w środowisko silnie zaangażowane politycznie. Mimo niezbyt dobrych umiejętności pedagogicznych Zamoyscy byli z niego zadowoleni, stał się dla nich dodatkowo powiernikiem i doradcą rodziny. Z ordynatem łączyły go podobne poglądy polityczne. Mimo wielu obowiązków Stanisław kontynuował karierę naukową i już w 1782 roku otrzymał doktorat obojga praw i objął katedrę języka francuskiego w Akademii Zamojskiej. Częste rozmowy z Andrzejem Zamoyskim na temat bieżących spraw krajowych spowodowały wzrost zainteresowania Staszica sprawami polityczno – społecznymi. Stąd też napisał on niewielką książkę ” Uwagi nad Życiem Jana Zamoyskiego”, która ukazała się anonimowo w 1787 roku. W 1788 roku rozpoczęły się obrady Sejmu Wielkiego, na które pojechała Konstancja Zamoyska z dziećmi, a także Staszic. Dzięki temu miał on możliwość przysłuchać się obradom i podejmowanym uchwałom oraz skonfrontować je ze swoim programem spisanym w jego pierwszym dziele. Owocem tych rozmyślań była druga napisana przez niego anonimowo książka, wydana w 1790 roku, ” Przestrogi dla Polski”. Po śmierci ordynata w 1792 roku Staszic pozostał przy Zamoyskich. Dużo czasu spędzał w Zwierzyńcu znajdującym się niedaleko Zamościa, gdzie pracował nad swoim obszernym dziełem ” Ród ludzki”. Po upadku Polski, od 1794 roku mieszkał przez wiele lat w Wiedniu z Konstancją Zamoyską i jej dziećmi. Po śmierci Konstancji w 1797 roku wychowankowie Staszica wytaczają mu przykry proces sądowy , oparty – jak się z czasem okazało -na drobnym nieporozumieniu, dotyczącym kwitu wydanego niegdyś jemu przez Konstancję .Proces zakończył się dopiero po śmierci pozywającego go Aleksandra w 1800 roku a ugoda została podpisana już z nowym ordynatem – Stanisławem Zamoyskim. W tym czasie Staszic przebywał już w Hrubieszowie.

OJCIEC GEOLOGII POLSKIEJ

W 1797 roku Staszic wrócił do kraju, rozpoczynając kilkuletni okres wędrówek badawczych po ziemiach polskich i krajach ościennych. Zwiedził całe Tatry, wiele razy był w Kieleckiem, Krakowskiem, na Lubelszczyźnie, we Lwowie, zwiedzał Karpaty, Przedgórze, był na Węgrzech. Podejmował cenne inicjatywy gospodarcze w zakresie budowy hut i kopalń, przeprowadził zakrojone na szeroką skalę badania geologiczne w okolicach Kielc, w Tatrach i na Podhalu oraz zgromadził materiały do swojego pionierskiego dzieła. Napisane w 1815 a wydrukowane w 1825 roku dzieło ” O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin polskich”(„Carta geologia totius Poloniae”) zawierało opis struktury Tatr, skał osadowych, obserwacje o budowie tektonicznej gór i szereg ciekawych spostrzeżeń stratygraficznych. Oprócz badań geologicznych Staszic przedstawił tu też swoje obserwacje na temat flory i fauny oraz etnografii badanego terenu(obyczaje, stroje góralskie).

POLITYK I DZIAŁACZ SPOŁECZNY

Staszic wiele o sprawach kraju dowiedział się od Andrzeja Zamoyskiego,ale spoglądał na nie krytycznym okiem mieszczanina. Już podczas obrad Sejmu Czteroletniego przyglądał się z bliska dyskusjom publicznym nad najistotniejszymi dla Rzeczpospolitej sprawami, choć jako pozbawiony pełnych praw obywatelskich mieszczanin, nie mógł w nich brać udziału. Wspomniane już dzieło ” Uwagi nad Życiem Jana Zamoyskiego stało się sensacją, gdyż nawiązywało do spraw i zagadnień politycznych nad którymi aktualnie dyskutowano. Publikacja zawierała surową krytykę istniejących stosunków społecznych, wskazywała drogi naprawy Rzeczpospolitej. Stanisław opowiadał się za zniesieniem liberum veto, za radykalną zmianą sytuacji prawno – ekonomicznej ludności miast i wsi. Poruszał sprawy organizacyjne wojska, sposoby powiększenia podatków. Tworzyło to razem wszechstronny program reform państwa. Jeden z rozdziałów poświęcił edukacji, której celem ma być przebudowa człowieka, wychowanie nowego pokolenia wolnych i równych obywateli. Wierzył, że wychowanie może stać się jedną z dróg przebudowy społecznej. Naczelnym hasłem wychowania dla Staszica było wychowanie obywatela użytecznego, takiego, który by wiedział ” jak swojego kraju obfitość powiększać i jego owoce polepszać” i o którego użyteczności decydowała by przede wszystkim praca. Inne ważne dzieło ” Przestrogi dla Polski” powstało pod wpływem wydarzeń związanych z obradami Sejmu Wielkiego. Staszic poruszył w nim wyraźniej sprawę chłopską, a szlachecki monopol na posiadanie ziemi uznał za główne zło. Upomniał się też o prawa mieszczaństwa chcąc ” równouprawnienia ” dla tego stanu. Ostro rozprawił się ze sprzedajnością magnaterii i egoizmem społecznym szlachty, która odmawia chłopom praw do ziemi, zamieniając ich w niewolników. Przeprowadził również szczegółową analizę przyczyn upadku Rzeczpospolitej szlacheckiej i przedstawił swoją teorię państwa nowoczesnego. Domagał się wzmocnienia władzy królewskiej, dziedziczności tronu, przyznania praw politycznych mieszczanom. Szlachta winna zrezygnować z części swoich przywilejów na rzecz mieszczaństwa i zmienić radykalnie swój stosunek do chłopstwa pańszczyźnianego.

TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ NAUK

Po roku 1795, kiedy Polska zniknęła z mapy. Staszic zajął się działalnością na rzecz rozwoju gospodarczego kraju oraz pracą naukową. W 1802 osiadł na stale w Warszawie, włączajac się do prac Towarzystawa Przyjaciół Nauk, którego później był wieloletnim prezesem(1808-1826).To on zainicjował i sfinansował pomnik Mikołaja Kopernika, ofiarował Towarzystwu własna bibliotekę i zbiory przyrodnicze. Kiedy organizacja borykała się z kłopotami finansowymi, ufundował jej gmach, zwany Pałacem Staszica.

SŁUŻBA PUBLICZNA

Utworzenie Księstwa Warszawskiego w 1807 roku otworzyło przed Staszicem drogę do urzędów publicznych, których jako mieszczanin w Rzeczpospolitej szlacheckiej pełnić nie mógł. W 1807 roku został członkiem Izby Edukacyjnej i Dyrekcji Skarbowej, radcą stanu(do 1815). Później został członkiem Towarzystwa Elementarnego do Ksiąg. W 1808 roku został mianowany przez Fryderyka Augusta referendarzem. W 1815 roku przyjął nominację na wysoki urząd członka Rady Stanu.W tym samym roku został członkiem Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego Królestwa. Zajmował się tam sprawami organizacji szkolnictwa, wniósł wielki wkład w jego rozwój. W 1816 roku założył szkołę Akademiczno – Górniczą w Kielcach i Instytut Agronomiczny w Marymoncie. W tym samym roku utworzono Królewski Uniwersytet w Warszawie, którego Radzie Głównej przewodniczył Staszic.On też był inicjatorem powołania w 1825 roku Szkoły Przygotowawczej do Instytutu Politechnicznego, która w 1827 roku stała się uczelnią wyższą. W 1816 roku mianowany został dyrektorem Wydziału Przemysłu i Kunsztów. Pełniąc tę funkcję nadzorował produkcję kopalń i hut, budowę dróg i traktów, organizował Korpus Górniczy, wystawy rękodzieł i przemysłu. W 1825 roku został ministrem Stanu Królestwa Polskiego. Jednym z największych osiągnięć Staszica było utworzenie w 1816 roku Hrubieszowskiego Towarzystwa Rolniczego. 6000 hektarów dóbr hrubieszowskich (miasto i kilka wiosek) zakupił nieoficjalnie już w 1801 roku, ale prawnym właścicielem stał się dopiero w 1811 roku. W statucie Towarzystwa wystąpił z odważną inicjatywą uregulowania kwestii chłopskiej. Uwolnił od pańszczyzny i obdarzył ziemia 329 chłopów, przeznaczając pozostałą część gruntów(3000 hektarów) czyli lasy, stawy, tartak, cegielnie, młyny i magazyny rolnicze na własność wspólna. Stał sie tym samym prekursorem spółdzielczości chłopskiej w Europie. Zobowiązał też chłopów do prowadzenia kasy pożyczkowej, szkół i szpitala, opieki nad sierotami, inwalidami i starcami oraz fundowania stypendiów dla najzdolniejszej młodzieży. Za tę działalność został odznaczony najwyższymi polskimi orderami: św.Stanisława I Klasy(1815) i Orła Białego (1818).

TWÓRCZOŚĆ PIŚMIENNICZA NAUKOWA, LITERACKA I TRANSLATORSKA

W 1807 roku w chwili powstania Księstwa Warszawskiego ogłosił rozprawę ” O statystyce Polski: krótki rzut wiadomości potrzebnych tym, którzy ten kraj chcą oswobodzić i tym, którzy chcą w nim rządzić”. Rok później ogłosił broszurę ” Do sejmu. Co się z nami stanie? Co nam we wszystkich działaniach na pierwszej uwadze mieć należy?”. W 1815 roku, kiedy powstało Królestwo Polskie, Staszic ogłosił ” Myśli o równowadze politycznej w Europie”, gdzie pisał o posłannictwie Słowian wśród Europejczyków. Największym dziełem filozoficznym Staszica był „Ród ludzki”, pisany przez 30 lat, obszerny poemat historiozoficzny, ukazujący rozwój dziejów ludzkości i ewolucję myśli ludzkiej zgodnie z prawami rozumu. Dla cenzury, ten traktat o wolności okazał się dziełem niebezpiecznym, gdyż zawierał wiele tresci rewolucujnych, godzacych w stary porządek, demaskującym rolę przywilejów stanowych. Dlatego po śmierci autora został wycofany z obiegu. Staszic również sam tłumaczył wiele dzieł, m.in.” Epoki Natury” Bafona”, „Iliadę” Homera, powieść rycerską Floriana ” Numa Pompiliusz, drugi król Rzymu”, oraz pracę Thomasa „Pochwała Marka Aurelego”. Stanisław Staszic zmarł w styczniu 1826 roku w Warszawie budząc szczery żal prostych ludzi, którzy widzieli w nim swego opiekuna i dobroczyńcę. Został pochowany na Bielanach w pobliżu kościoła Kamedułów. Jego pogrzeb, wbrew intencjom wyrażonym w testamencie, stał się wielką manifestacją narodową.

CAŁOKSZTAŁT – PODSUMOWANIE

Stanisław Staszic był uczonym, filozofem, działaczem gospodarczym, pisarzem politycznym. Był jednym z czołowych reformatorów i uczonych polskiego oświecenia, zwolennikiem gruntownych reform systemowych w Rzeczpospolitej. Prowadził ożywioną działalność społeczno-polityczną, inspirując wiele inicjatyw, zmian w życiu kraju, przyczyniając się do powstania nowych organizacji i instytucji. Był autorem dzieł politycznych, w których zawarł wiele cennych uwag, dotyczących politycznego porządku w Polsce. Jego refleksje, przemyślenia i uwagi mocno wpłynęły na zmiany zwłaszcza na reformy państwa, zwiększenie praw mieszczaństwa, zainteresowanie ciężką dolą chłopstwa a w końcowym efekcie – zniesienie pańszczyzny, uwłaszczenie. ” Uwagi nad Życiem Jana Zamoyskiego” przeznaczone były zwłaszcza dla szlachty, do niej kierował swój program ratujący Rzeczpospolitą przed upadkiem. ” Przestrogi dla Polski” były już skierowane do szerszego grona odbiorców, zarówno odpowiedzialnych za rządzenie krajem jak i do mieszczan, nie mających typowych praw obywatelskich. Ostro krytykował zgubną dla Polski politykę magnaterii. Stał się prekursorem ” pracy u podstaw”, kierunku który później rozwinęli organicznicy, tacy jak doktor Karol Marcinkowski czy Edward Jurgens. Swoje przemyślenia wprowadził w życie zakładając Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie. W umowie między nim a chłopami dóbr hrubieszowskich, które wcześniej wykupił w zamian za uwłaszczenie, zniesienie pańszczyzny, członkowie wspólnoty chłopskiej byli zobowiązani do pomocy w razie klęsk żywiołowych w wysokości stosownej do powierzchni gospodarstwa. Członkowie Towarzystwa mieli za zadanie opiekować się sierotami, kalekami, niedołężnymi starcami, a także proporcjonalnie finansować szkoły i opiekę lekarską. Zasłużył się znacząco w sferze organizacji polskiego szkolnictwa, szczególnie zawodowego i politechnicznego. Mimo przynależności do stanu duchownego popierał uniezależnienie szkolnictwa od wpływów kleru. Kładł duży nacisk na ujednolicenie programów nauczania oraz kształcenie praktyczne. Stworzył podstawy polskiej geologii, popierał badania geologiczne nad odkryciem nowych źródeł surowców i zabiegał o objęcie nimi również dóbr prywatnych. Patronował wszystkim badaniom i odkryciom korzystnym dla rozwoju gospodarczego kraju. Troszczył się nie tylko o poszukiwanie bogactw naturalnych, ale i o należyte ich wykorzystanie. Odegrał ważną rolę w rozwoju przemysłu. Pod jego kierownictwem zakładano nowe oraz rozbudowywano już istniejące huty i kopalnie. Staszic był też inicjatorem powołania w Kielcach Szkoły Akademiczno-Górniczej, która miałaby kształcić przyszłą wykwalifikowaną kadrę górniczą i hutniczą. Dostrzegał też potrzebę zabezpieczenia socjalnego górników i ich rodzin i w tym celu, dzięki jego staraniom powołano Korpus Górniczy. Postulował otoczenie opieką rzemiosła i handlu. Działalność naukową krzewił szczególnie poprzez pracę w Towarzystwie Przyjaciół Nauk, w którym działał aż do śmierci. W swoich poczynaniach kładł nacisk na rozwijanie pozytywnych cech mających dobrze służyć Ojczyźnie i obywatelom, takich jak: pracowitość, oszczędność i gospodarność. Sam do końca życia reprezentował te cechy. Był też znanym filantropem. Hojnie wspomagał instytucje i ubogich lecz zdolnych uczniów, rzemieślników, artystów i aktorów. Przy całej swej hojności prowadził nader skromny tryb życia. Z pewnością stwierdzić można, że swoją twórczą pracą i aktywnością Staszic pokazał, że jest wielkim synem swojej Ojczyzny oraz, że swoim formatem przekraczał ramy swojej epoki, a i teraz, w XXI wieku jest on postacią żywą i godną naśladowania.

ZABYTKI STASZICOWSKIE W NASZYM REGIONIE

Nietulisko Fabryczne – ruiny zespołu walcowni z lat 1834-1845, pozostałości ogrodzenia i układu wodnego

Doły Biskupie – zabytkowy zespół przemysłowy z osiedlem fabrycznym XIX wieku

Wąchock – ruiny zabytkowego zespołu przemysłowego z XIX wieku, pozostałości kanału wodnego, pałac Schoenberga

Starachowice – Muzeum Historii Kultury Materialnej – Zabytkowy Zespół Wielkopiecowy. Zabytkowy budynek administracyjny, dawna siedziba dozorcy hutniczego z okresu inwestycji Banku Polskiego 1839r., Siedziba oddziału PTTK, muzeum i schronisko.

Osiedle Michałów – zapora ziemna z falochronem XIX wiek

Tychów Stary – odsłonięcie geologiczne – pozostałości po kopalni odkrywkowej Mikołaj

Brody Iłżeckie – zapora wodna zbudowana w 1840 r.

Budynek klasycystyczny, siedziba dyrekcji zakładów metalurgicznych z 1841r. Obecnie gmach Gminnego Ośrodka Kultury z ciekawie urządzonymi piwnicami.

Parszów – grobla i pozostałości po zakładzie z okresu Staropolskiego Zagłębia przemysłowego

Kuzniaki – powiat Kielce, ruiny wielkiego pieca

Sielpia Wielka – hale fabryczne walcowni

Samsonów – zakład wielkopiecowy, modelarnia – ruiny.

CYTATY Z STANISŁAWA STASZICA

* ” Dobry człowiek woli sam cierpieć niż na cierpienia drugich patrzeć”

*” Gdy Polacy będą umieć siebie samych cenić w domu, będą ich cenić i za granicą”

*”Długie doświadczenie naucza, że tylko Polacy są zdolni do rzadzenia Polakami”

*” Ten król jest najszczęśliwszy, który prawdy nie słyszał”

*”Talent jest jak kawałek szlachetnego, ale surowego metalu: dopiero pilna praca go obrobi i wartość mu wielką nada”

* ” Pierwszym obowiązkiem człowieka jest pracować. Tylko przez pracę staje się obywatelem użytecznym”

* ” Wolno zapomnieć o godnościach, ale nigdy o swojej godności”

*” Naród jest w swoim charakterze dobry, ludzki, a zarazem dzielny. Do swojej Ojczyzny nad wszystko przywiązany.(…) gotów dla odzyskania imienia i jestestwa przelać krew i poświęcić wszystkie majątki”

* ” Z samych panów zguba Polaków”

* ” Równość, wolność i własność są najpotrzebniejszym i najprostszym wnioskiem z praw człowieka”

* ” Paść może i Naród wielki; zniszczeć nie może, tylko nikczemny”

* ” Straszydłem jest polityki, nie dobrym rządem, gdzie urzędnik wykonania praw strzegący nie ma mocy więcej niżeli sam pracodawca”